Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi u Twojego dziecka nie oznacza, że nie będzie ono rozwijało się i budowało relacji społecznych tak dobrze jak rówieśnicy. Oznacza jedynie, że procesy te będą u niego wymagały wsparcia. Dziecku z ADHD można pomóc w zarządzaniu emocjami i zachowaniem, rozwijaniu przyjaźni i wykonywaniu codziennych zadań, uwzględniając jego umiejętności i potrzeby i w pewnym stopniu dostosowując do nich otoczenie.
Wielu rodziców boi się zmian, jakie będą musiały zostać wprowadzone w życiu całej rodziny i otoczeniu dziecka w związku z diagnozą. Tymczasem wszystko jest kwestią nastawienia i wiedzy na temat ADHD. Sytuacja, ta z początku może się wydawać przerażająca i bardzo trudna. Jednak z czasem i w miarę zdobywanej wiedzy i umiejętności oraz obserwacji dziecka staje się bardziej zrozumiała, rozpoznana i oswojona. A tym samym nie przerasta Twoich możliwości.
Podstawą wsparcia dla dziecka z ADHD jest psychoedukacja
Najważniejsze, byś jako rodzic miał niezbędną wiedzę dotyczącą problemów, jakie napotyka Twoje dziecko w związku z tym zaburzeniem. Tak, by móc reagować adekwatnie i działać zgodnie z planem. Ułóż go tak, by pomagał dziecku odnajdywać się w codzienności i funkcjonować najlepiej, jak to możliwe.
Zanim zaczniesz pracować z dzieckiem, zadbaj o własną psychoedukację. Jest wiele placówek, które mają w ofercie zajęcia z psychoedukacji wychowawczej dla rodziców dzieci z ADHD. W mniejszych miejscowościach warto skorzystać choćby z pomocy psychologa specjalizującego się w pracy dziećmi i rodzicami dzieci z tym zaburzeniem. Chodzi o to, by nie poruszać się po omacku i nie testować na własnym dziecku rozwiązań. Nawet jeśli te rozwiązania intuicyjnie wydają Ci się słuszne. Jako rodzic możesz mieć poczucie, że to Ty wiesz, co dla Twojego dziecka jest dobre. Przecież je bezgranicznie kochasz i chcesz dla niego jak najlepiej. Na pewno tak jest, ale żaden rodzic nie jest omnipotentny. Pewnych rzeczy związanych zespołem nadpobudliwości masz prawo po prostu nie wiedzieć, niezależnie od tego, jak silna więź łączy Cię z dzieckiem.
Warto dać najpierw pomóc sobie, by potem móc skutecznie pomagać dziecku. Profesjonalne wsparcie specjalisty pozwoli wytyczyć taką drogę postępowania i organizowania Waszego codziennego życia, która ułatwi Twojemu dziecku zarządzanie własnymi emocjami i radzenie sobie z wyzwaniami, jakie stawia przed nim świat zewnętrzny. Zdobyta w ten sposób wiedza sprawi, że będzie Ci łatwiej zrozumieć dziecko, jego potrzeby i ograniczenia. A to pozwoli na skuteczniejszą edukację oraz zapewnianie mu mądrego wsparcia.
Rozmawiaj, pytaj, obserwuj
Nie wszystkie dzieci z ADHD mają te same problemy. Są oczywiście objawy charakterystyczne dla zaburzenia, jednak nie wszystkie muszą dotyczyć Twojego dziecka w jednakowym stopniu. Dlatego bardzo ważne jest ustalenie, jakie konkretne sytuacje czy codzienne wyzwania sprawiają dziecku szczególną trudność. Może największym wyzwaniem jest dla niego skupienie się podczas lekcji i w tej sferze potrzebuje szczególnego wsparcia? A może najtrudniej mu nie reagować impulsywnie? Wtedy, gdy zaburzona zostaje codzienna rutyna? Lub ktoś robi coś, co dziecku nie odpowiada? i wówczas ma kłopot z tym, by zareagować inaczej niż impulsywnie? By to ustalić, możesz zadawać dziecku proste pytania, ale nie w formie „przesłuchania”, a raczej życzliwej rozmowy. Przyglądaj się jego interakcjom z otoczeniem i rówieśnikami, zrób wywiad środowiskowy – z opiekunkami z przedszkola, szkolnym wychowawcą. Im więcej dowiesz się o potrzebach i ograniczeniach swojego dziecka, tym łatwiej będzie Ci opracować wspierający je plan działania.
Wprowadź równowagę między aktywnością a wypoczynkiem u dziecka z ADHD
Postaraj się tak skonstruować plan każdego dnia, by pomóc dziecku efektywnie zarządzać energią i zapewnić odpowiednią ilość wypoczynku. To bardzo ważne dla każdego człowieka, a szczególnie istotne u dzieci z nadpobudliwością. Co możesz zrobić?
- Wprowadź do życia dziecka aktywność fizyczną. Nie bój się, że to pogłębi jego nadpobudliwość. Nie chodzi też o to, by dziecko miało „wybiegać” czy „wyskakać” ADHD – bo tego zrobić się nie da. Zorganizowane zajęcia sportowe i inne zajęcia fizyczne mogą jednak pomóc mu zwiększyć poczucie własnej wartości i uwolnić energię w zdrowy i produktywny sposób wraz z innymi dziećmi w podobnej grupie wiekowej. Dzieci z ADHD, które ćwiczą, często śpią lepiej, co może złagodzić objawy ADHD. Choć wybór zajęć powinien być dostosowany do predyspozycji dziecka, niektóre dyscypliny mogą odgrywać szczególną rolę terapeutyczną. Pomocną strategią mogą być np. sztuki walki, ponieważ kładą nacisk na samokontrolę i zwiększają pewność siebie.
- Podczas zajęć fizycznych zadbaj o regularne przerwy na odpoczynek. Podczas nauki czy zabaw polegających na wysiłku intelektualnym organizuj z kolei krótkie przerwy na ćwiczenia fizyczne. Chodzi o to, by pilnować równowagi pomiędzy zajęciami wydatkującymi energię i wyciszającymi.
- Postaraj się wprowadzić zdrową rutynę snu. Najlepiej, by dziecko chodziło spać stale o tej samej porze. Możesz wprowadzić wieczorne czytanie książeczek jako stały zwyczaj przed zaśnięciem. Koniecznie zadbaj też o to, by dziecko nie miało dostępu do urządzeń elektronicznych przynajmniej godzinę przed pójściem do łóżka. Dbaj o to, by także w ciągu dnia czas spędzany przed ekranem telewizora czy laptopa był równoważony innymi aktywnościami.
- Dbaj o dietę dziecka. Pilnuj stałych pór posiłków, a menu komponuj tak, by było bogate w składniki zapewniające energię i koncentrację.
- Ustal dobre rutyny. Podobne pory posiłków, ćwiczeń, spacerów czy kąpieli są bardzo istotne. Stały harmonogram zadań każdego dnia sprawia, że zaskakujące i niespodziewane sytuacje mogą zostać ograniczone do minimum. A to bardzo pomaga dzieciom z nadpobudliwością. Wewnętrzna struktura dziecka z ADHD jest rozedrgana, dlatego tak ważne jest zapewnienie mu uporządkowanej struktury zewnętrznej. Im mniej będzie w Waszym planie dnia sytuacji niespodziewanych i nagłych, tym mniejsze ryzyko impulsywnej reakcji dziecka. Ważne, by przewidywać to, co może się zdarzyć w ramach rutynowych działań. Wyjście do przedszkola 15 minut wcześniej może pozwolić Wam uniknąć szeregu nieprzyjemnych konsekwencji wynikających z pośpiechu i zaniedbania zwyczajów podczas spaceru z powodu braku czasu.
- Staraj się w miarę możliwości otrzymywać ład w otoczeniu dziecka. Porządek na biurku podczas odrabiania lekcji bardzo ułatwi mu skupienie się. Ograniczaj puszczanie głośnej muzyki czy elementy typu świecące i grające zabawki, bo to dodatkowe bodźce rozpraszające i pobudzające.
Zadbaj o jasną komunikację i wspieraj dziecko w relacjach
Możesz zrobić wiele, by ułatwić dziecku kontrolowanie jego zachowania i budowanie dobrych relacji.
- Mów do dziecka jasno, prosto, używając krótkich i zrozumiałych komunikatów. Zdania złożone wielokrotnie mogą być dla niego zbyt skomplikowane. Upewnij się, że dziecko zrozumiało Twoje słowa i że jest dla niego jasne, co ma zrobić lub czym teraz się zajmiecie, a w razie wątpliwości po prostu powtórz. Twoje dziecko potrzebuje precyzyjnych instrukcji. Dobrym pomysłem dla starszych dzieci może być nawet spisanie obowiązujących w domu zasad czy obowiązków dziecka i zawieszenie ich w widocznym miejscu. Taka ściągawka bywa bardzo porządkująca.
- Staraj się panować nad własnymi emocjami – to ważne, choć bywa trudne. Niektóre reakcje Twojego dziecka mogą być dla Ciebie bardzo irytujące. Pamiętaj, że ono nie reaguje złośliwie, a wiele jego zachowań wynika właśnie z zaburzenia. Im więcej cierpliwości uda Ci się zachować, tym lepiej dla Waszej relacji i dla rozwoju dziecka. Rodzice są dla dziecka najbardziej wpływowym wzorem do naśladowania. Jeśli nie potrafisz się kontrolować, jak możesz oczekiwać, że Twoje dziecko będzie wykazywać się samokontrolą?
- Zadania i domowe obowiązki dopasuj do mocnych stron dziecka. Wasza współpraca będzie wyglądała o wiele lepiej, jeśli obowiązkiem dziecka będzie to, co ono lubi robić, niż to, do czego czuje się przymuszane wbrew swoim predyspozycjom. Jeśli woli pomagać w odkurzaniu czy pracach w ogrodzie, nie zmuszaj go do wycierania kurzy. Dostosuj obowiązki do możliwości dziecka. Dzieci z ADHD wykazują trudności w adaptacji zachowania do oczekiwań środowiska. W związku z tym często łatwo rezygnują, kiedy uważają, że zadanie jest zbyt trudne. Są też bardziej wrażliwe na wzmocnienie pozytywne (nagrody) niż inne dzieci. Chwal więc i doceniaj dziecko, gdy dobrze wykona swoje zadanie. Chodzi o to, by koncentrować się na sukcesach i mocnych stronach, a nie podkreślać ograniczenia i fokusować się na porażkach wynikających z ADHD. Twoje pozytywne nastawienie jest bardzo ważne!
- Nie stosuj kar, ale pozwól dziecku ponosić konsekwencje swoich zachowań. Bardzo ważne jest to, by zaakceptować, że pewne cechy temperamentu dziecka są niezależne od jego niezależnych od woli. Dziecka z ADHD absolutnie nie wolno karać za objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej, ponieważ nie ma na nie wpływu. Warto zamiast karać, uczyć dziecko strategii i umiejętności samokontroli. Pamiętaj, że dyscyplina, której potrzebuje Twoje dziecko, to nie to samo, co stosowanie kar! Dyscyplina obejmuje wyjaśnienie złego zachowania i przekierowanie na zachowanie akceptowalne – wraz z pozytywnym wzmocnieniem za każdym razem, gdy dziecko dokonuje dobrego wyboru zachowania. Kara zaś wykorzystuje strach i wstyd, które mają zmusić dziecko do odpowiedniego zachowania. To ogromna różnica.
- Nie utożsamiaj dziecka z ADHD! Możesz to robić nieświadomie, nazywając np. dziecko leniuchem czy bałaganiarzem. Chodzi o to, by oceniać konkretne zachowanie, a nie dziecko. Kiedy personalizujesz problemy dziecka związane z ADHD, jego samoocena gwałtownie spada. Ale kiedy współpracujesz z dzieckiem, aby rozwiązać różne negatywne zachowania, tworzysz klimat, w którym dziecko czuje się kochane i wspierane pomimo swoich wad.
- Odmawiaj dziecku, jeśli to konieczne, ale w sposób rozsądny i wyważony. Jeśli zbyt wielu rzeczy będziesz mu odmawiać, będzie sfrustrowane. Wytłumacz w prosty sposób przyczyny, dla których na coś, czego dziecko bardzo chce, nie możesz się zgodzić. Jest ogromna różnica między przyjemną interakcją rodzic-dziecko, a przykrą konfrontacją.
- Wspieraj jego przyjaźnie. Pomóż dziecku nauczyć się np. dzielić i działać na zmianę. Na przykład opowiadając dziecku o kolejnych etapach, kiedy razem gracie w jakąś grę, i mówiąc: „Teraz moja kolej na zbudowanie wieży, potem twoja kolej”. Podpowiadaj strategie postępowania, gdy wystąpi problem z innym dzieckiem, jak choćby rozmowa z wychowawcą zamiast prób rozwiązania konfliktu agresją. Zachęcaj dziecko do współdziałania z innymi dziećmi, np. organizując animowane zabawy grupowe.
Poproś o współdziałanie nauczycieli i opiekunów w placówkach
Dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej mogą mieć trudności z nauką w szkole. Nie wszystko można dostosować do potrzeb dziecka, ale wiele udogodnień, które ułatwią Twojemu dziecku naukę i funkcjonowanie wśród rówieśników można wprowadzić bez trudu. Nauczyciel po rozmowie z rodzicem może wprowadzić na przykład takie udogodnienia:
- Podzielić zajęcia lekcyjne lub konkretne zadania związane z nauką na mniejsze części.
- Częściej udzielać dziecku pomocy indywidualnej.
- Rozplanować usadzenie dzieci w klasie tak, by Twoje dziecko siedziało blisko przodu klasy, z dala od czynników rozpraszających.
- Trudniejsze zadania edukacyjne dawać dziecku rano lub po przerwach.
- Dać dziecku dodatkowy czas na dokończenie zadań.
Współpraca z nauczycielami i wychowawcami to bardzo ważny element budowania systemu wsparcia dla dziecka. Im więcej będzie ono miało wokół siebie osób świadomych problemu, wrażliwych i gotowych zaoferować wsparcie – tym lepiej. O zasadach postępowania i potencjalnych problemach warto także porozmawiać z najbliższą rodziną – dziadkami, ciociami, bliskimi przyjaciółmi rodziny. Chodzi o to, by dorośli, którzy mają kontakt z dzieckiem, byli świadomi. Dzięki temu mogą oni także je wspierać, a nie działać – nawet zupełnie nieumyślnie – na jego niekorzyść.
Pamiętaj o sobie!
To bardzo ważny punkt. Niezależnie od tego, jak bardzo kochasz swoje dziecko i jak wiele jesteś w stanie dla niego znieść czy poświęcić – nie możesz zapominać o sobie. Jesteś rodzicem, starasz się być w tej roli najlepszą wersją siebie, ale nie zapominaj, że jesteś także kobietą albo mężczyzną, pracownikiem, partnerką czy partnerem, czyimś przyjacielem, bratem, siostrą, córką, synem.
To, że Twoje dziecko ma ADHD, absolutnie nie oznacza, że powinieneś zrezygnować ze spełniania swoich potrzeb i realizowania się w rolach innych niż rodzicielska. By dbać o swoje dziecko, najpierw potrzebujesz zadbać o swój własny dobrostan. Masz prawo do odpoczynku i regeneracji, do czasu tylko dla siebie, do słabszych momentów, do poczucia bezradności, do zmęczenia, do złości. Masz prawo prosić o pomoc! Rodzinę, partnera, przyjaciół czy wreszcie – psychologa. Skorzystanie z niej to nie oznaka słabości. Przeciwnie – to dojrzałość, świadomość i odwaga.