Jak reagować na agresję dziecka autystycznego

Zachowania agresywne i autoagresywne u dzieci ze spektrum są najczęściej bardzo trudnym doświadczeniem dla rodziców i opiekunów. Budzą u nich lęk i uzasadnioną obawę o dziecko, poczucie bezradności, a nierzadko także silny stres i poczucie winy. By sobie z nimi poradzić, warto poznać przyczyny i zrozumieć mechanizm zachowań agresywnych. Wówczas zastosowanie strategii behawioralnych, które pozwolą znacząco ograniczyć tego typu zachowania, będzie o wiele łatwiejsze. Zatem Jak reagować na agresję dziecka autystycznego?

Czym jest agresja i jak się przejawia u dzieci nieneuronormatywnych?

Na początek warto zrozumieć, że agresja nie jest tym samym co złość. Złość jest emocją. Jak każda inna emocja nie jest ani pozytywna, ani negatywna – jest neutralna. Można ją zdefiniować jako emocję trudną, ale nie podlega ona ocenie w kategoriach „dobra” czy „zła”. Każdy człowiek – dziecko i dorosły, neuronormatywny i nie – ma prawo odczuwać pełen wachlarz emocji, w tym złość. Jest ona ważną informacją – pojawia się najczęściej wtedy, gdy nasze granice zostaną przekroczone, i jako sygnał o tym jest tak naprawdę cenna i niezbędna. 

Czym innym jest już agresja. To nie emocja, a konkretne zachowanie – działanie, którego emocja jest źródłem. Jako manifestacja emocji agresja ocenie już podlega i nie powinna być akceptowana. Przede wszystkim dlatego, że jest to zachowanie szkodliwe społecznie i niebezpieczne – także dla dziecka, które je przejawia. Tak zresztą agresja jest definiowana – jako zachowanie zagrażające bezpieczeństwu osoby, która się jej dopuszcza, bądź jej otoczeniu. W tym drugim przypadku zachowania agresywne najczęściej są u dzieci ze spektrum autyzmu skierowane przeciwko opiekunowi (ok. 56% przypadków), nieco rzadziej w stosunku do innych osób z otoczenia dziecka (około 32%).

Skąd się bierze agresja u dzieci ze spektrum autyzmu?

To bardzo ważne pytanie, które powinien zadać sobie każdy rodzic, który chce skutecznie i bezpiecznie pomóc swojemu dziecku. Tylko znając źródło agresji i potencjalne sytuacje będące wyzwalaczem zachowań agresywnych, można zastosować skuteczne metody zapobiegania im i wypracować we współpracy z dzieckiem inne niż agresja skuteczne strategie radzenia sobie w trudnych sytuacjach. 

Bardzo istotne jest to, że zachowania agresywne w przypadku dziecka z autyzmem nie są przejawem złośliwości. Nie ma w nich intencji zrobienia sobie lub komuś krzywdy. Są raczej próbą zakomunikowania otoczeniu swoich niezaspokojonych potrzeb, tego, że jego granice zostały przekroczone, że sytuacja, w której się znajduje, jest dla niego trudna do zniesienia. Dziecko robi to w taki sposób, w jaki potrafi. Jeśli nie umie wyrazić swoich emocji inaczej – na przykład werbalnie – ucieka się do agresji. 

Choroba ta charakteryzuje się powtarzalnym wzorcem zachowań. Dzieci ze spektrum preferują rutynę i zwykle źle znoszą wszelkie odstępstwa od przewidywalnego harmonogramu codziennych działań. (Zobacz też Jak rozpoznać autyzm u dziecka) W takim schemacie czują się bezpiecznie, a każde odstępstwo od znajomej rutyny oznacza dla nich konieczność opuszczenia strefy komfortu wbrew ich woli. Jakakolwiek ingerencja w ten bezpieczny wzorzec jest dla dziecka powodem frustracji, którą może manifestować poprzez agresję.

Zachowania agresywne mogą wynikać także z nadmiaru bodźców w otoczeniu dziecka lub wystąpienia takich bodźców (dźwiękowych, zapachowych, wzrokowych), które dziecko szczególnie źle znosi. Warto pamiętać przy tym, że niektóre bodźce, neutralne dla dzieci neuronormatywnych, są dla dzieci ze spektrum ogromnym problemem, z którym zachowaniem agresywnym próbują sobie poradzić – pozbyć się kłopotliwego bodźca lub od niego uciec. Niemal zawsze zachowania agresywne u dziecka za spektrum są konsekwencją bezradności. Nasze spokojne i mądre postępowanie jest w takim wypadku bezcenne – tylko dorosły może pomóc dziecku tę bezradność pokonać i wypracować nowe strategie radzenia sobie w trudnych sytuacjach.

Co robić, gdy dziecko autystyczne reaguje agresją?

Na początek – przede wszystkim uważnie przyglądaj się zachowaniom i reakcjom swojego dziecka. Możesz nawet swoje obserwacje zapisywać w notatniku – to pomaga zauważyć pewne prawidłowości czy schemat reakcji zależnie od okoliczności. Nie ma lepszego sposobu, który pozwoli zidentyfikować potencjalne przyczyny zachowań agresywnych, niż uważna obserwacja dziecka i jego reakcji. Każde dziecko jest inne i reaguje w specyficzny tylko dla siebie sposób.

Trzeba bacznie obserwować, jakie okoliczności powodują, że dziecko staje się nerwowe. Może plan dnia uległ zaburzeniu? Może wokół jest zbyt głośno? Być może dziecko ucieka się do agresji, gdy jest głodne, śpiące lub potrzebuje skorzystać z toalety? a może nie potrafi pogodzić się z odmową ze strony rodzica lub z utratą jakiegoś przedmiotu? Takich sytuacji może być wiele, ale zwykle są one powtarzalne, dlatego uważna obserwacja pomaga przewidzieć je, a w konsekwencji albo skutecznie eliminować z otoczenia nadmiar bodźców i unikać sytuacji drażliwych, albo uczyć dziecko radzenia sobie z emocjami i skutecznej komunikacji dla zaspokojenia swoich potrzeb w miejsce egzekwowania ich agresją.

Metody pracy z agresją u dziecka autystycznego

Jeśli zauważasz u dziecka zachowania agresywne, a jest ono już zdiagnozowane w kierunku autyzmu, przede wszystkim rozważ skorzystanie z profesjonalnej terapii behawioralnej. Specjaliści często korzystają z narzędzi takich jak ocena funkcjonalno-behawioralna, aby rozszyfrować, dlaczego dziecko ze spektrum autyzmu zachowuje się w określony sposób. Chodzi o to, by zrozumieć, jaka jest funkcja danego zachowania u dziecka z autyzmem. Może w ten sposób komunikuje Ci, że nie podoba mu się to, co robisz? A może zadanie, które ma wykonać w szkole, jest zbyt skomplikowane? Być może manifestuje krzykiem czy biciem, że pragnie czegoś, czego nie może mieć? Zidentyfikowanie „komunikacji” stojącej za danym zachowaniem jest pierwszym krokiem do nauczenia dziecka odpowiednich zachowań, które mogą odzwierciedlać jego potrzeby i pragnienia. 

Metoda wzmocnień pozytywnych

Jedną ze skutecznych metod pracy terapeutycznej mającej wyeliminować agresję jest metoda nagród – wzmocnień pozytywnych. Pożądane zachowania dziecka są nagradzane, co wzmacnia konkretne zachowanie i zwiększa prawdopodobieństwo, że dziecko zechce je powtarzać. W przypadku zachowania agresywnego dziecko nie dostaje nagrody. Ważne jest to, że nie obowiązują kary. Zamiennikiem kary jest tutaj brak nagrody jako konsekwencja niepożądanego zachowania. 

W domu można opracować z dzieckiem prosty system nagród i np. za każde pozytywne zachowanie wręczać mu kamyczek czy żeton. Większa ilość żetonów powinna oznaczać pożądaną przez dziecko nagrodę, o której będzie wiedziało wcześniej – taka obietnica będzie pozytywnym wzmocnieniem i zwiększy motywację dziecka.

Ćwicz komunikowanie się

Warto ćwiczyć z dzieckiem komunikowanie swoich potrzeb i emocji. Można to robić w warunkach domowych na wiele sposobów. Jeśli dziecko jest głodne, to trzeba uczyć je, że ma o tym mówić, zamiast np. szczypać. Jeśli komunikaty werbalne są zbyt trudne, można nauczyć dziecko posługiwania się kartami czy obrazkami – może wówczas zasygnalizować głód, dotykając obrazka z jedzeniem. Wsparcie wizualne, takie jak obrazki, zdjęcia lub harmonogramy, może pomóc dzieciom z autyzmem zrozumieć, czego się od nich oczekuje. Jeśli możesz, oczywiście w zdroworozsądkowych granicach, zapewnij swojemu dziecku wybór – np. odnośnie tego, co chce zjeść na śniadanie lub co włożyć na siebie, idąc do przedszkola. Zapewnienie dziecku ze spektrum  możliwości wyboru często zmniejsza jego frustrację i zapewnia poczucie kontroli, co może także ograniczyć zachowania agresywne.

Wszelkie planowane zmiany w codziennej rutynie, takie jak np. wycieczka czy odwiedziny gości, komunikuj dziecku z wyprzedzeniem. W ten sposób dasz mu możliwość przygotowania się na dane wydarzenie, a to ograniczy ryzyko niepożądanej agresywnej reakcji.

Zadbaj o odpowiednie warunki

Zadbaj o spokojną przestrzeń. Czasami dzieci ze spektrum mogą potrzebować przerwy od stymulacji. Stworzenie w domu spokojnej i cichej przestrzeni, w której dziecko będzie mogło pobyć samo i się zrelaksować, jest bardzo pomocne. To może być „kącik spokoju” w rogu pokoju, małe tipi albo choćby zaaranżowana przestrzeń pod biurkiem, która będzie stanowiła dostępny dla dziecka azyl.

Rozmawiaj o uczuciach

Warto z dzieckiem dużo rozmawiać o emocjach i samemu modelować jasną komunikację w tym obszarze, nazywać wprost swoje uczucia, mówiąc np.: „Jest mi smutno”. Wówczas dziecko szybciej nauczy się, że ono także ma prawo odczuwać emocje – także te trudne – i mówić o nich,  zamiast manifestować je agresją. Dziecko potrzebuje czuć Twoje wsparcie i zrozumienie, gdy doświadcza trudności, co oczywiście nie oznacza aprobaty dla agresji. Przeciwnie – możesz okazywać wyrozumiałość względem trudnych emocji dziecka, zachęcając je do wyrażania swoich uczuć w zdrowy, a nie agresywny sposób.

Co robić w trakcie ataku agresji?

W pracy nad wyeliminowaniem zachowań agresywnych u dziecka ze spektrum najważniejsze jest to, co robimy PRZED pojawieniem się niepożądanego zachowania i jak staramy się mu zapobiec. Jednak zdarza się, że mimo szczerych chęci i pracy z dzieckiem nie udaje się zapobiec agresji. Warto wiedzieć,jak reagować na agresję dziecka autystycznego, by zahamować jej strumień w sposób bezpieczny dla siebie i dla dziecka. W sytuacji, gdy zachowanie dziecka stanowi zagrożenie dla niego lub osób w jego otoczeniu, musisz działać natychmiast. 

Skoncentruj się na tym, co się dzieje z dzieckiem, a nie na swojej reakcji. Pamiętaj, że nie możesz reagować agresją na agresję bez względu na formę słowną czy fizyczną, bo to nie przyniesie żadnego rezultatu, może nawet utwierdzić dziecko w skuteczności stosowania agresywnych metod. Postaraj się zachować spokój i nie daj się wyprowadzić z równowagi – choć może to być trudne zadanie. Jeśli utrzymasz swoje emocje na wodzy, oboje na tym zyskacie. W niepokojącej sytuacji reaguj natychmiast – jasno komunikuj, że nie akceptujesz takiego zachowania, nie czekając, aż dziecko po jednym uderzeniu domyśli się, że jego zachowanie jest niepożądane. 

Za każdym razem reaguj w ten sam sposób: mów, działaj i określaj konsekwencje zaistniałej sytuacji. Twoja konsekwencja pozwoli dziecku z czasem zrozumieć, zaakceptować i stosować wyznaczone jasno zasady.

Jak reagować na agresję dziecka autystycznego? Postępuj schematycznie

Jeśli dziecko próbuje Cię uderzyć, postępuj według schematu:

1. Uniemożliwiaj dziecku fizyczny kontakt z Tobą, odsuwając się mu na bok.
2. Jeżeli nie jest to możliwe, koniecznie zabezpiecz wrażliwe części ciała tak, by dziecko nie mogło wyrządzić krzywdy Tobie ani sobie.
3. Ogranicz komunikację werbalną. Nie mów do dziecka, by przestało, nie krzycz, nie tłumacz, nie proś. Unikaj nawiązywania z nim kontaktu wzrokowego lub reagowania fizycznego (wzdrygania się lub robienia min). Bardzo ważne jest to, by uwaga z Twojej strony pojawiała się wyłącznie w sytuacji braku niepożądanego zachowania.
4. Spokojnie zaproponuj dziecku inną metodę komunikacji. Powiedz np., że jeśli potrzebuje Twojej uwagi, może dotknąć Twojej ręki i powiedzieć „przepraszam, potrzebuję…”, a nie uderzać Cię z całej siły.
5. Nawiąż z dzieckiem kontakt wzrokowy dopiero wtedy, gdy zacznie zachowywać się prawidłowo. W przeciwnym razie dziecko zacznie kojarzyć swoje agresywne zachowanie z uwagą z Twojej strony A na niej właśnie mu zależy. Takie zachowanie zachęci je do powtarzania niepożądanych zachowań.

Radzenie sobie z zachowaniami agresywnymi dziecka jest ogromnym wyzwaniem. Żaden rodzic nie powinien być w tej sytuacji zdany wyłącznie na siebie, bo naprawdę nikt z nas nie ma supermocy, które pozwoliłyby w pojedynkę stawić czoła takiemu problemowi. Dlatego zadbaj o wsparcie – także, a może przede wszystkim dla siebie. Ogromnym wsparciem jest praca z doświadczonym terapeutą. Wielu rodziców czerpie siłę także ze spotkań z innymi rodzicami, którzy borykają się z podobnymi wyzwaniami wychowawczymi. Wymiana doświadczeń o tym, jak reagować na agresję dziecka autystycznego, a nawet zwykła życzliwa rozmowa może być niezastąpiona. Nie bój się szukać pomocy i z niej korzystać. Jeśli dasz sobie do tego prawo, skorzystacie na tym oboje – i Twoje dziecko, i Ty.